" Herkes Yasa Önünde Eşittir ve Ayrım Gözetilmeksizin Yasanın Korunmasından Eşit Olarak Yararlanma Hakkına Sahiptir... "

Babasının kendisini evlendirip köyünde imam (molla) yapma arzusunu öğrenince Kazan’a kaçtı ve Kāsımiye Medresesi’nde eğitimini tamamladı. Kazan’daki Rus şarkiyatçıları ile tanıştı. Ardından Kāsımiye ve Ufa’daki Osmâniye medreselerinde öğretici olarak çalıştı. Zeki VELİDİ, bir yandan mensubu bulunduğu Başkurt toplumunun meselelerine eğilirken diğer yandan Türk tarihine merak sardı.

1917 Ekim İhtilâli’nden sonra Başkurt halkının uyanan ümitlerini karşılamak amacıyla siyasî hayata girdi.

 Başkurtlar’ın geleceğini, Batısındaki Kazan Tatarları’yla değil Doğusundaki Türkistan Kazak-Kırgız, Türkmen ve Özbek Türkleri’yle birlikte ele almayı düşünüyordu. Bundan dolayı Kazanlı siyasetçilerle görüş ayrılığına düştü. Başkurt Özerk hükümetinin (Otonom Cumhuriyeti) kurulmasına öncülük etti; Savaş Bakanı ve ardından Hükümet Başkanı oldu. 

1921’de kurulan Türkistan Millî Birliği’nin başına getirildi. Türkistan’da bulunduğu otuz aylık dönemde Basmacılar’la birlikte Bolşevik Ruslar’la mücadele etti.

Öte yandan Enver Paşa gibi dışarıdan gelen Türkler’le temas kurdu. Bu arada ilmî araştırmalara ve kitâbeleri istinsah etmeye devam ediyordu. Türkiye Maarif Vekili Hamdullah Suphi’nin (Tanrıöver) daveti üzerine 20 Mayıs 1925’te İstanbul’a geldi, ardından Ankara’ya geçti.

3 Haziran 1925’te Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı oldu. Maarif Vekâleti Telif ve Tercüme Heyeti üyeliğine tayin edildi. Ankara’daki hayatı kendisini tatmin etmeyince İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi’nde Türk tarihi muallimliğine getirildi (26 Ocak 1927). 6 Haziran 1935’te İbn Fadlân üzerindeki doktorasını tamamladı ve Almanya’da Bonn Üniversitesi’nde çalıştı. 1938’de Göttingen Üniversitesi’ne geçti; ertesi yıl yaklaşan Dünya Savaşı sebebiyle Türkiye’ye dönüp 1 Eylül 1939’da yeniden İstanbul Üniversitesi’nde göreve başladı.

1944 Mayısında Turancılık hareketi içinde bulunmasından dolayı tutuklandı ve on beş ay kadar hapiste kaldı. Sıkıyönetim mahkemesinde yargılandı; önce mahkûm olduysa da Askerî Yargıtay’ın bozma kararı üzerine 1945 Ekiminde tahliye edildi ve 31 Mart 1947’de beraat etti. Üniversitedeki görevine 1948’de dönebildi. 1951’de İstanbul’da toplanan XXII. Müsteşrikler Kongresi başkanlığını yaptı. Daha önce kapanan İslâm Tetkikleri Enstitüsü’nün 1953 yılında yeniden kurulmasını sağladı ve ilk müdürü oldu.

1970 yılına kadar İstanbul Üniversitesi’ndeki görevine devam eden TOGAN Nisan ayında geçirdiği bir ameliyattan sonra 26 Temmuz 1970’te İstanbul'da vefat etti. 

Aslında bir ilim adamı olan Togan’ın siyasî yönü şartların zorlaması sonucu ortaya çıkmıştır. Zeki Velidi TOGAN, bilginin kaynaklarına vasıtasız inme ve kaynaklara dayanarak sentez yapabilme kabiliyetine erken yaşlarda sahip olmuştur. 1914’teki Türkistan seyahatinde Kutadgu Bilig’in yeni bir nüshasını bulmuş, 1923’te İbnü’l-Fakīh’i, 1930 sonrasında Hârizm dili kalıntılarını keşfetmiştir. 1925’lerden itibaren İstanbul kütüphanelerinde mevcut yazma eserlerdeki önemli bilgileri toplamıştır.

Yeni bilgiler öğrenmeyi ve araştırmacı özelliğini hayatının sonuna kadar devam ettirmiş, hasta yatağında Oğuz destanı üzerinde yeni yorumlar yapmıştır. Türk tarihinin özelliklerinin bilincinde olup bu konularda ödün vermemiş, mücadeleci yönünü milletlerarası kongrelerde yansıtmıştır.

Türk tarihçiliğinin XX. yüzyıldaki en etkili şahsiyetlerinden olan TOGAN, Fuad KÖPRÜLÜ ile birlikte Türkiye Cumhuriyeti’nde Türk kavramının aslî özelliklerinin belirlenmesinde ve Hollandalı Türkolog Karl John’ın Orta Asya tarihiyle ilgilenmesinde katkıda bulunmuştur.

Oğlu Subidey TOGAN, Bilkent Üniversitesi ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi İktisat Bölüm başkanlığı yapmış iktisat Profesörü, Kızı İsenbike TOGAN Orta Doğu Teknik Üniversitesi'nde Tarih Profesörü, torunu Emre TOGAN Harvard Üniversitesi'nde akademisyendir. Diger torunu Asli TOGAN Egrican ise Dünya Bankası'nda çalışmaktadır.

Büyük Türkçü-Tarihçi, Türkolog , Fikir ve Siyasetçi Ord.Prof.Dr.Ahmet Zeki Velidi TOGAN'ın 26 Temmuz 1970 Yılında Uçmağa vararak aramızdan ayrılışının 50.nci Yıldönümünde Saygıyla,Minnetle ve Rahmetle Yad ederiz.

Saygılarımızla, 

Ömer HAYALİ

Türk Dünyası İnsan Hakları Derneği 

Genel Başkanı