Büyük Türkçü ve Tarihçi Ord.Prof. Dr.Ahmet Zeki Velidi TOGAN Kimdir?
10 Aralık 1890’da şimdiki Rusya
Federasyonu’nun Başkurtistan Özerk Cumhuriyeti topraklarında İsterlitamak
(İşimbay) kazasının Küzen köyünde doğdu. Babası Ahmed Şah, annesi Ümmül Hayat
Hanım’dır.
Babasının
kendisini evlendirip köyünde imam (molla) yapma arzusunu öğrenince Kazan’a
kaçtı ve Kāsımiye Medresesi’nde eğitimini tamamladı. Kazan’daki Rus
şarkiyatçıları ile tanıştı.Ardından Kāsımiye ve Ufa’daki Osmâniye
medreselerinde öğretici olarak çalıştı. Ahmet Zeki VELİDİ, bir yandan mensubu
bulunduğu Başkurt toplumunun meselelerine eğilirken diğer yandan Türk tarihine
merak sardı.
1917 Ekim
İhtilâli’nden sonra Başkurt halkının uyanan ümitlerini karşılamak amacıyla
siyasî hayata girdi.
Başkurtlar’ın
geleceğini, Batısındaki Kazan Tatarları’yla değil Doğusundaki Türkistan
Kazak-Kırgız, Türkmen ve Özbek Türkleriyle birlikte ele almayı düşünüyordu.
Bundan dolayı Kazanlı siyasetçilerle görüş ayrılığına düştü. Başkurt Özerk
hükümetinin (Otonom Cumhuriyeti) kurulmasına öncülük etti; Savaş Bakanı ve
ardından Hükümet Başkanı oldu.
1921’de
kurulan Türkistan Millî Birliği’nin başına getirildi. Türkistan’da bulunduğu
otuz aylık dönemde Basmacılar’la birlikte Bolşevik Ruslar’la mücadele etti.
Öte yandan
Enver Paşa gibi dışarıdan gelen Türklerle temas kurdu.Bu arada ilmî
araştırmalara ve kitâbeleri istinsah etmeye devam ediyordu. Türkiye Maarif
Vekili Hamdullah Suphi’nin (Tanrıöver) daveti üzerine 20 Mayıs 1925’te
İstanbul’a geldi, ardından Ankara’ya geçti.
Başkurt devrimi ve bağımsızlık hareketi önderi.
Zeki Velidi TOGAN . Rusya'da iken Validov soyadını kullanmış, Türkiye'ye
geldikten sonra TOGAN soyadını almıştır. "TOGAN" sözcüğü "DOĞAN
" sözcüğünün Başkurtça şeklidir
3 Haziran
1925’te Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı oldu. Maarif Vekâleti Telif ve Tercüme
Heyeti üyeliğine tayin edildi. Ankara’daki hayatı kendisini tatmin etmeyince
İstanbul Dârülfünunu Edebiyat Fakültesi’nde Türk tarihi muallimliğine getirildi
(26 Ocak 1927). 6 Haziran 1935’te İbn Fadlân üzerindeki doktorasını tamamladı
ve Almanya’da Bonn Üniversitesi’nde çalıştı. 1938’de Göttingen Üniversitesi’ne
geçti; ertesi yıl yaklaşan Dünya Savaşı sebebiyle Türkiye’ye dönüp 1 Eylül
1939’da yeniden İstanbul Üniversitesi’nde göreve başladı.
1944
Mayısında Turancılık hareketi içinde bulunmasından dolayı tutuklandı ve on beş
ay kadar hapiste kaldı. Sıkıyönetim mahkemesinde yargılandı; önce mahkûm
olduysa da Askerî Yargıtay’ın bozma kararı üzerine 1945 Ekiminde tahliye edildi
ve 31 Mart 1947’de beraat etti. Üniversitedeki görevine 1948’de dönebildi.
1951’de İstanbul’da toplanan XXII. Müsteşrikler Kongresi başkanlığını yaptı.
Daha önce kapanan İslâm Tetkikleri Enstitüsü’nün 1953 yılında yeniden
kurulmasını sağladı ve ilk müdürü oldu.
1970 yılına
kadar İstanbul Üniversitesi’ndeki görevine devam eden TOGAN Nisan ayında
geçirdiği bir ameliyattan sonra 26 Temmuz 1970’te İstanbul'da vefat etti.
Aslında bir
ilim adamı olan Togan’ın siyasî yönü şartların zorlaması sonucu ortaya
çıkmıştır. Zeki Velidi TOGAN, bilginin kaynaklarına vasıtasız inme ve
kaynaklara dayanarak sentez yapabilme kabiliyetine erken yaşlarda sahip
olmuştur. 1914’teki Türkistan seyahatinde Kutadgu Bilig’in yeni bir nüshasını
bulmuş, 1923’te İbnü’l-Fakīh’i, 1930 sonrasında Hârizm dili kalıntılarını
keşfetmiştir. 1925’lerden itibaren İstanbul kütüphanelerinde mevcut yazma
eserlerdeki önemli bilgileri toplamıştır.
Yeni
bilgiler öğrenmeyi ve araştırmacı özelliğini hayatının sonuna kadar devam
ettirmiş, hasta yatağında Oğuz destanı üzerinde yeni yorumlar yapmıştır. Türk
tarihinin özelliklerinin bilincinde olup bu konularda ödün vermemiş, mücadeleci
yönünü milletlerarası kongrelerde yansıtmıştır.
Türk
tarihçiliğinin XX. yüzyıldaki en etkili şahsiyetlerinden olan TOGAN, Fuad
KÖPRÜLÜ ile birlikte Türkiye Cumhuriyeti’nde Türk kavramının aslî
özelliklerinin belirlenmesinde ve Hollandalı Türkolog Karl John’ın Orta Asya
tarihiyle ilgilenmesinde katkıda bulunmuştur.
Oğlu Subidey
TOGAN, Bilkent Üniversitesi ve Orta Doğu Teknik
Üniversitesi İktisat Bölüm başkanlığı yapmış iktisat Profesörü,
Kızı İsenbike TOGAN Orta Doğu Teknik Üniversitesi'nde Tarih Profesörü,
torunu Emre TOGAN Harvard Üniversitesi'nde akademisyendir. Diger
torunu Asli TOGAN Egrican ise Dünya Bankası'nda çalışmaktadır.
Büyük Türkçü ve Tarihçi Ord.Prof.Dr.Zeki Veli TOGAN‘ın Kabri İstanbul Karacaahmet Mezarlığındadır.
Makamı Uçmak, Ruhu Şad Olsun.
Haber:TDİHD Web Haber Erol ŞAHİNGİL